Dinsdag 15 januari 2012 publiceerde het Parool het stuk Leren zonder Antwoorden in de bijlage Kind. Hiervoor waren Veerle Nikkels en Esther Wouters te gast in een van onze lessen. WonderWhy wordt er dus veel in genoemd.
Mocht de tekst in het plaatje niet te lezen zijn, hier nogmaals het hele verhaal:
Er hangt een nieuwsgierige spanning in klas 5 A van de IJdoornschool in Amsterdam Noord. Buiten dendert het
verkeer over een drukke weg, enkele meters van de klaslokaalramen. De juf zet
een raam open. Lawaai noch de kou lijkt iemand te deren; iedereen is
nieuwsgierig wat er nu gaat gebeuren, want vandaag komt filosofe Sabine
Wassenberg filosoferen met de kinderen. “Wat is filosoferen?” vraagt ze de
klas. Het blijft stil, ze geeft zelf het antwoord: “Filosoferen is diep
nadenken over moeilijke vragen. Bijvoorbeeld, jullie hebben vorige week een
verhaal gelezen over Marokko. Stel je voor dat je in Marokko woont in plaats
van in Nederland. Ben jij dan wel of niet dezelfde jij?” Vingers schieten
omhoog. “Nee, je praat een andere taal”, zegt een leerling. Een klasgenootje
denkt er anders over: “Je verandert
niet, je blijft jezelf, je spreekt alleen Marokkaans”.
Wassenberg
tekent twee kolommen op het bord, linksboven schrijft ze ‘hetzelfde’ en rechts
‘anders’. De vraag is wat er anders is als je in Marokko zou wonen. De kinderen
nemen de kolommen over in hun schrift en gaan aan de slag. Hun eigen juf loopt
rond en helpt groepjes met woorden. “Wat is humeur?” vraagt iemand. “Dat is je lach-heid” antwoordt een
leerling. Kinderen overleggen met elkaar
“wat heb jij?”. “Er zijn geen goede antwoorden, het gaat om je eigen mening”,
benadrukt de filosofe. De kinderen lijken dat maar half te geloven, zonder iets
te zeggen spieken ze op elkaars blaadje.
Als
iedereen klaar is, behandelt Wassenberg klassikaal de suggesties van de
leerlingen. Onder ‘anders’ komt bijvoorbeeld te staan: versieringen aan het
stuur van de auto’s. Je humeur en je naam blijven hetzelfde. Tot zover is
iedereen het eens. Verschillen van mening zijn er ook; bijvoorbeeld over ‘waterpijp’.
“Die heb je hier ook” zegt een leerling. De ander antwoordt: “Ja maar in
Marokko zijn ze meer versierd”. Wassenberg schrijft ‘waterpijp’ onder beide
kolommen.
Sabine Wassenberg en Maaike Merckens van WonderWhy geven de filosofielessen samen
met promovenda Jessica van der Schalk aan alle klassen van de IJdoornschool, van
kleuters tot groep 8. De drie
zijn filosofes die regelmatig met Amsterdamse basisschoolklassen filosoferen. “We
merken dat de kinderen niet gewend zijn dat hen wordt gevraagd wat ze ergens
van vinden en waarom”, vertelt Wassenberg. “Filosofie geeft ze hun autonomie
terug.” Merckens: “Hele jonge kinderen stellen zelf vragen, het is goed als
scholen die vaardigheid blijven stimuleren.”
Bij de gewone schoolvakken krijg je de antwoorden, in de filosofie
bestaat het goede antwoord niet. Het gaat om de zoektocht, om de verwondering,
het ontdekken. Van jezelf, de wereld om je heen en elkaar. Merckens: “In je
geest mag je overal heen, mag je alles uitproberen.”
Welke kant dat uitproberen heen kan gaan, zien we in het nieuwe
jeugdprogramma Dus ik ben Jr (zie kader). Hierin stuurt denkpiloot Borre de
denktank van veertien kinderen aan, bijgestaan door ‘hulpfilosoof’ Stine
Jensen. De kinderen duiken in vragen als: “Word ik een ander iemand als ik naar
de middelbare school ga? Waarom vertellen we niet altijd de waarheid? Waarom
help je iemand? De denkkracht die loskomt moet andere kinderen inspireren om
zelf ook met vragen aan de slag te gaan.
Door het filosoferen te
oefenen, train je een denkvaardigheid die goed is te gebruiken voor de andere schoolvakken.
Stine Jensen: “Filosofie is de moeder aller wetenschappen, de basis van leren
denken. Je kijkt of een argument klopt, hoe een redenering in elkaar zit en je
leert anders te kijken. Je hebt het in alle vakken nodig.”
Sabine Wassenberg voegt daaraan toe: “Kinderen leren zichzelf en anderen
kritische vragen te stellen en zich in een ander te verplaatsen. Meningsverschillen
worden van alle spanning en emotie ontdaan: een mening is maar een mening en
elk antwoord is goed. Dat maakt kinderen zelfverzekerder, socialer en
toleranter.” Uit
onderzoek in de VS blijkt dat er op schoolpleinen minder wordt gevochten naarmate
er meer in de klas wordt gefilosofeerd.
“Kritisch leren denken maakt je ook
weerbaarder,” stelt Jessica van der
Schalk. “Juist nu met alle indrukken op tv en internet is het belangrijk je
eigen (waarde)oordeel te kunnen vormen.”
Volgens
Stine Jensen zou die weerbaarheid zelfs levens kunnen redden. Wie leert meer op
zichzelf te vertrouwen en de mening van een ander enigszins laconiek te
beschouwen, is een stuk minder vatbaar voor pesten.
In Schotland zijn ze volledig
overtuigd van het nut van filosofie op de basisschool. Schots onderzoek wees
uit dat kinderen door regelmatig filosoferen behalve socialer en
zelfverzekerder ook slimmer worden. Promovenda Van der Schalk: “Hun IQ ging er
aantoonbaar op vooruit.” Zowel in Schotland als in Scandinavië zit filosofie in
het curriculum.
In Nederland zijn we nog niet
zo ver. Hier is filosofie alleen een vast vak op de Leonardoscholen voor hoogbegaafden.
Maar het komt steeds vaker voor dat scholen projecten doen waarin filosofielessen
zijn opgenomen. Zoals op de IJdoornschool, waar
het filosoferen deel uitmaakt van een kunstproject van Sep, een organisatie
voor duurzame cultuureducatie.
Volgens Rob Bartels van het
Centrum Kinderfilosofie Nederland filosoferen Amsterdamse basisschoolleerlingen
vaker dan hun leeftijdsgenootjes in de rest van het land.
Precieze cijfers ontbreken,
omdat het lastig in kaart te brengen is zolang er geen duidelijke maatstaven
zijn voor wat een filosofieles inhoudt. Uit een belronde langs twintig van de 208
Amsterdamse basisscholen blijkt dat er druk wordt geëxperimenteerd; ongeveer
een derde doet ‘iets’ met filosoferen. Dat
loopt uiteen van incidentele filosofische gesprekken met de eigen groep, tot
projecten filosoferen voor de hele school en van een plusklas filosofie voor de
allerslimsten tot een keuzevak in het naschoolse aanbod.
Bartels is er voorstander van
dat leraren tijdens hun lessen zelf met hun leerlingen filosoferen. Zo kan een
klas opborrelende vragen tijdens uiteenlopende lessen op een filosofische
manier benaderen en wordt zelfstandig en kritisch denken een tweede natuur.
Zover is het op de
IJdoornschool nog niet. Maar de kinderen van klas 5 b vonden hun filosofieles leuk, zeggen ze op het eind. Als Juf
Sabine ook daar wat dieper op doorvraagt, antwoordt een meisje: ‘Ik vond het
leuk dat je in deze les de waarheid over jezelf moet vertellen’
Zelf filosoferen met kinderen
De Internationale School voor
Wijsbegeerte (ISVW) biedt een beroepsopleiding Filosoferen met
Kinderen en Jongeren. Docenten en andere geïnteresseerden leren hier een goed
filosofisch gesprek te voeren met hun leerlingen.
Maar het is ook leuk en
leerzaam om zelf een filosofisch gesprek met je kind te voeren. Enkele tips:
· Komt je kind met een
‘waaromvraag’, ga er dan even rustig voor zitten. Geef geen antwoorden maar
stel nog een vraag, zodat je kind zelf gaat zoeken naar antwoorden.
· Goed voor de verbeelding zijn
vragen die beginnen met ‘stel dat …’
Dus ik ben Jr
Het kinder-filosofieprogramma
Dus ik Ben Jr van omroep Human, is sinds 11 november gedurende zes weken elke
zondag te zien om 10.25 uur bij Z@pp op Nederland 3.
Elke aflevering heeft een kijkersvraag
van de week (bijvoorbeeld Wat vertrouw je meer, je gevoel of je verstand?) en
een lesbrief met tips, die je kunt downloaden op www.human.nl.
Veerle Nikkels en Esther Wouters
